Essay_

EEN DUURZAAM FESTIVAL

het vinden van een balans

Fay van Blitterswijk
25 januari 2021

Hoe produceer je een ecologisch duurzaam festival? Welke afwegingen maak je? Hoe vind je een balans tussen het uitvoeren van de inhoudelijke visie en duurzame belangen? Dit soort vragen komen aan bod in mijn blog over het RE_NATURE festival, waarin uitdagingen worden belicht die gepaard zijn gegaan met het duurzaam produceren van het festival. 

Ecologische problematiek aankaarten is de laatste tijd ook bij kunstinstellingen een hot topic. Echter, sommige kunstinstellingen willen wel de boodschap overdragen, maar zijn zelf niet in staat om hieraan bij te dragen door op een duurzame manier te produceren. Voor het festival RE_NATURE wilde artistiek leider en curator Imke Ruigrok het anders aanpakken. Niet alleen wilde zij bezoekers inspireren en ecologische bewustwording aanwakkeren door middel van een aangrijpend doch hoopvol artistiek programma, ook zou het festival zelf op een duurzame manier worden geproduceerd. Of liever ‘zo duurzaam mogelijk’, aangezien een festival altijd een ecologische voetafdruk zal achterlaten. Er zou zoveel mogelijk worden gebouwd met circulaire materialen, drukwerk zou worden beperkt, en er zou gebruik worden gemaakt van bestaande tentoonstellings-materialen. Aangezien transparantie van groot belang is, zal ik in mijn blog de uitdagingen die het team is tegengekomen met jullie delen. Door verhalen te delen kunnen we namelijk van elkaar leren en elkaar helpen om de kunstwereld een stukje duurzamer te maken. 

_PRODUCTIE_ 

Bij veel kunstinstellingen loopt het produceren van een tentoonstelling volgens een bepaald stappenplan, waarbij gebruik wordt gemaakt van bepaalde ontwerpers en bouwers, materiaal wordt ingekocht bij dezelfde partijen, etc. Hiervan afstappen kost daarom vaak meer moeite en geld verklaart Ruigrok. Desondanks was het voor RE_NATURE van groot belang om het festival zo duurzaam mogelijk te produceren. Ook was hierbij belangrijk te bedenken wat er na het festival met de materialen zou gebeuren, aangezien de productie van een festival vraagt om veel materiaalverbruik.

Algemene productie

Er was gekozen om de algemene productie van het festival door MuseumGoed te laten uitvoeren, een platform dat hergebruik van tentoonstellingsmateriaal faciliteert binnen de culturele sector en sinds kort ook tentoonstellingen bouwt op een duurzame manier. Voor RE_NATURE sponsorde MuseumGoed het huren van de objecten. Deze objecten verhuren zij na afloop van het festival weer aan andere kunstinstellingen, om de levensduur dusdanig te verlengen. MuseumGoed heeft het voor elkaar gekregen om geen nieuwe spullen te gebruiken, maar te produceren met al gebruikte materialen en objecten. Alles wat zij aan materiaal hadden meegenomen, werd weer opgehaald en hergebruikt. Denk aan sokkels, bankjes en tentoonstellingswanden. Daarnaast werd er optimaal gebruik gemaakt van wat de locatie te bieden heeft aan materiaalvoorzieningen. Ook zal een deel worden gerecycled voor de volgende editie van een festival van Stichting Future of Work. 

Transport

Het transport van de kunstwerken is zoveel mogelijk gecombineerd. Echter, doordat de planning van diverse kunstenaars anders verliep werden de kunstwerken in zes ritten met een oudere wagen vervoerd, in plaats van één rit met een grotere elektrische wagen. Een goede planning is zeker van groot belang, maar helaas zijn er ook aspecten waar je geen controle over hebt, liet een teamlid weten.

Energieverbruik 

Tijdens het festival worden de tentoonstellingen in de ochtend aangezet en in de avond afgesloten. De werken blijven hierdoor geen energie verbruiken wanneer het festival gesloten is. Ook zijn er bepaalde beslissingen genomen omwille van duurzaamheid, zoals het niet door laten gaan van een evenement omdat de voorbereidingen voor het evenement niet opwogen tegen het bezoekersaantal, of het afsluiten van werken doordeweeks omdat het energieverbruik niet opwoog tegen het aantal bezoekers. Op deze manier zijn er stappen ondernomen met betrekking tot het verlagen van energieverbruik. 

Eten

Het eten dat werd aangeboden tijdens de opening en diner-ervaringen op het festival was grotendeels plantaardig. Plantaardig eten heeft een aanzienlijk minder negatieve invloed op het milieu dan dierlijk eten. Het zorgt namelijk voor minder waterverbruik, minder ontbossing en een lagere uitstoot van broeikasgassen. 

Meer tijd en geld? 

Kost duurzame productie meer tijd en geld? De meningen verschillen. Een teamlid geeft aan dat dat voornamelijk het geval is bij een gebrek aan strakke planning. Goede organisatie is daarom van groot belang, pleit hij. Hergebruikte materialen zijn dan niet alleen een beter alternatief, maar ook goedkoper. Echter, volgens een ander teamlid is de grote les die zij heeft gehaald uit de productie van dit festival: “Alles wat je duurzaam doet, kost meer tijd in uitzoeken, dus ook geld.’’ Volgens haar kunnen tijd en budget dus wel degelijk duurzame overwegingen beknellen. Haar verklaring hiervoor is dat de wereld niet goed ingericht is op duurzaamheid, aangezien het meer moeite kost om duurzaam te handelen. Zij stelt dat de vraag moet veranderen of er maatregelen vanuit de overheid moeten komen, wil de wereld zich aanpassen. 

Festivalaankleding

Er werd gekozen om de festivalaankleding op een alternatieve manier te doen. Zo werd er gewerkt met gerecycled materiaal en materiaal dat de locatie zelf te bieden heeft. Het gerecyclede materiaal werd o.a. gebruikt voor de klapborden en routing. Echter, hier gaat uiteraard tijd in zitten. Uitzoeken kost meer tijd, zeker als je niet langer ‘de eerste de beste’ kunt kiezen. Maar is dat het niet waard, als je op deze manier je ecologische voetafdruk kunt verkleinen?

_VISIE_ 

Is de visie van de curatoren in het gedrang gekomen door duurzame belangen voorop te stellen, of juist andersom? Denk hierbij aan het inrichten van de tentoonstellingszaal, het wel of niet naar Nederland halen van kunstenaars voor performances, etc. Is duurzaamheid ook van belang geweest bij het selecteren van kunstenaars? Na een gesprek met de curatoren, werd dit uitvoerig besproken.

Duurzame belangen

De curatoren hebben niet het idee dat duurzame belangen hun visie in de weg hebben gezeten. “Er was niet iets dat we niet konden doen hierdoor,” zei Ruigrok. Met de kunstenaars was namelijk op voorhand besproken hoe het festival staat ten opzichte van duurzaamheid. Zij werden gestimuleerd om duurzaam te handelen. Zo werden zij bijvoorbeeld verzocht om niet met MDF te werken. Daarnaast is duurzaamheid veelal van belang geweest bij het selecteren van de kunstenaars. Echter, soms kon een kunstenaar niet weerhouden worden van het maken van bepaalde beslissingen, omdat hij/zij/hen nou eenmaal met bepaald materiaal werkt. 

Arahmaiani-workshop

Belang van diversiteit

Hoe zit dat dan met het naar Nederland halen van kunstenaars vanuit verschillende werelddelen omwille van RE_NATURE? Dit betrof uiteindelijk een kunstenaar, die samen met een Nederlands museum naar Nederland werd gehaald voor RE_NATURE en hier meerdere verdiepende samenwerkingen en interacties had. 

Dit was een belangrijke overweging. De desbetreffende kunstenaar brengt namelijk waardevolle perspectieven – niet-westerse, feministische, natuur-activistische – met zich mee, die juist in de setting van RE_NATURE, met haar kleinschalige gesprekken en performances, een belangrijke aanvulling waren. Deze perspectieven betrekken was van groot belang om het publiek bewust te maken van hetgeen zij wellicht anders niet mee in aanraking zouden zijn gekomen. Het tonen van diversiteit is essentieel voor RE_NATURE, omdat wij als doel hebben om onze huidige relatie met de natuur te bevragen en alternatieven te vinden. 

Ecologische bewustwording

RE_NATURE zou niet per se een festival zijn van oplossingen, maar een van vragen stellen. Het kijkt naar het grotere geheel, om op deze manier mensen aan het denken te zetten. RE_NATURE heeft een meer holistisch oogpunt, waarbij verschillende perspectieven worden belicht. Als ik de reacties van bezoekers mag geloven, zijn zij vooral geïnspireerd geraakt door het programma van RE_NATURE en hebben zij ‘stof tot nadenken’ meegekregen. Ook zouden de teksten die zijn geschreven bij de kunstwerken de veelal conceptuele werken toegankelijker hebben gemaakt. Op deze manier is de boodschap overgebracht op een groter publiek. Wel werd voorgesteld door een bezoeker dat rondleidingen, los van rondleidingen voor scholen, wellicht een bijdrage hadden kunnen leveren aan het verspreiden van de boodschap op een toegankelijke en interactieve manier. 

Huisstijl

Een consequente huisstijl bleek nog wel een obstakel te zijn, waarbij je toch geneigd bent materiaal en objecten te bestellen in een bepaalde kleur omdat het bijdraagt aan je zichtbaarheid. Bij RE_NATURE was dit felgroen. We hebben een paar objecten nieuw aangeschaft, met als reden om onze zichtbaarheid te vergroten. Ook werden bepaalde objecten groen geverfd of bespoten omwille van de huisstijl. Helaas werd dit niet gedaan met gerecyclede verf. Wel werd vanuit het festival kleine afvalzakjes aangeboden aan de bezoekers, om de locatie niet te vervuilen en bezoekers bewust te maken van hun consumptiegedrag. Daarnaast hebben we ervoor kunnen zorgen dat veel van het gebruikte materiaal wordt hergebruikt. Zo heeft kunstenaar Elganan Jelsma onze banners en vlaggen omgetoverd tot schoudertassen.

Tas Elganan Jelsma, recycle, upcycle

_MARKETING_

Om een boodschap te verspreiden en mensen naar je festival te krijgen, is het van belang om zoveel mogelijk mensen te bereiken door het inzetten van communicatieve middelen om de missie en het concept van het project te versterken en te verduidelijken. Dit gebeurt veelal door flyeren, verspreiden van posters, etc. Maar hoe kunnen we ervoor zorgen dat we mensen bereiken zonder hiermee onze ecologische voetafdruk dusdanig te verhogen? Met andere woorden: hoe kunnen wij ons festival zoveel mogelijk onder de aandacht brengen met zo min mogelijk materiaalverbruik? Hoe kan er een balans worden gevonden tussen aantrekkelijkheid van communicatieve middelen en duurzaamheid? Deze vragen stelden teamleden van Marketing en Communicatie zich. Zij ervaarden het als erg uitdagend om het festival m.b.t. communicatie duurzaam te produceren. Uiteindelijk werd besloten om zoveel mogelijk te richten op digitale middelen: vooral veel informatie delen via de website en zoveel mogelijk digitale advertenties. 

Inclusiviteit

De teamleden Communicatie ondervonden een uitdaging: het bereiken van een zo groot mogelijk publiek, overeenkomend met de missie om toegankelijk te zijn, en het beperken van het drukken van communicatieve middelen. Aangezien het RE_NATURE’s missie is om een inclusief festival te zijn, ontkwamen we helaas niet aan zaken zoals signing, een programmaboekje en plattegrond. “Wanneer je alleen digitale middelen zou inzetten voor informatievoorziening, ga je voorbij aan een publiek dat daar niet comfortabel mee is,’’ verklaart een teamlid. Daarom is ook gebruik gemaakt van traditionele communicatiemiddelen, zoals een advertentie in een krant of tijdschrift. Wel is er gekozen om geen flyers uit te delen voor het festival. 

Re-nature losse beelden-21

Drukwerk

Bij het produceren van bepaalde communicatieve middelen, zoals programmaboekjes, banners, stickers voor de routering en voor bij kunstwerken, en overig drukwerk, is duurzaamheid een voortdurende discussie geweest. Er zijn compromissen gesloten, zowel bij duurzaamheid als visie. Specifiek voor de programmaboekjes, een belangrijk middel om de boodschap van de individuele kunstwerken over te brengen, was het zoeken naar een balans. Hoeveel is er nodig? Op welk materiaal wordt er gedrukt? Wordt het programmaboekje ook digitaal toegankelijk, zodat de bezoekers een keuze hebben? Printen we dubbelzijdig om papierverspilling tegen te gaan? 

Met betrekking tot het drukwerk is dit zoveel mogelijk duurzaam geproduceerd. Dit houdt in: er is gekozen voor duurzaam en milieuvriendelijk materiaal, ook al was dit helaas een stuk duurder; er werd gebruik gemaakt van een duurzame drukker die werkt met inkt op waterbasis; de programmaboekjes zouden online beschikbaar worden gesteld om bezoekers een keuze te geven, wat helaas niet is gelukt door tijdsdruk. Er wordt momenteel gezocht naar een nieuwe bestemming voor de boekjes die over zijn. 

Duurzaamheid vs. aantrekkelijkheid 

Duurzaamheid en aantrekkelijkheid van communicatieve middelen gaan hand in hand volgens mijn collega:

“De circulaire/duurzame aanpak van het festival is met name tastbaar in de middelen die wij hebben geproduceerd voor de herkenbaarheid van het festival. Hierover heeft Studio Boot heel goed met ons meegedacht. Onze signing is bevestigd op gerecycled of herbruikbaar hout en zo hebben we ook houten klapborden gemaakt in plaats van plastic sandwichborden.”

Er werd constant gezocht naar een duurzamer alternatief. Ook toen er sprake was van het produceren van katoenen tasjes, antwoordde een teamlid in een mail het volgende:

“Alles is katoen en dat is echt slecht voor de planeet. Voor een kilo katoen is ongeveer 10.000 liter water nodig. Dat betekent dat voor een t-shirt 2500 liter water nodig is, en meer dan 7000 liter voor een spijkerbroek. Dus dat is iets wat we niet kunnen doen.”

Wat hieruit is voortgevloeid is een samenwerking met Studio Boot en Iris Toonen, waarbij tassen werden gemaakt van oude visnetten. De tassen waren ook tijdens een activiteit zelf te maken door de bezoekers. Er is dus uiteindelijk een beter alternatief gevonden. Wellicht heeft dit meer moeite gekost, maar het eindresultaat is een duurzaam geproduceerde tas. 

Meer tijd en geld? 

Ook bij dit aspect komt tijd en geld weer aan bod. Om budgettaire redenen was het namelijk vaak niet aantrekkelijk om ons bij drukwerk te beperken. Dit werd als volgt verklaard: voor gefaseerd drukken betaal je meer dan voor doordrukken, dit maakt dat het veelal aantrekkelijker is om 1000 boekjes meer te bestellen. Ook was vooraf het idee om te printen met Risoprint op basis van soja-inkt. Dit is niet alleen een duurzame techniek, maar ziet er ook nog eens zeer gelikt uit. Helaas is dit proces veel arbeidsintensiever en kostbaarder dan vooraf bedacht, waardoor niet op deze manier geprint kon worden. 

_VERVOER EN OP DE WERKVLOER_

Naar werk

Aangezien het team bestaat uit freelancers, heeft iedereen over het algemeen thuis gewerkt. Hierdoor is reizen veelal overbodig geweest. Wanneer wij wel bij elkaar kwamen, is zoveel mogelijk met het openbaar vervoer naar de werklocatie gekomen. Werknemers werden niet per se gestimuleerd om met het openbaar vervoer te komen, maar kwamen dat vaak al vanuit zichzelf. Wel is het zo dat de teamleden vanuit heel Nederland komen, denk aan Utrecht, Amsterdam en Rotterdam. Tijdens het festival hebben veel teamleden heen en weer gereisd om de tentoonstellingen op te starten en af te sluiten, wat wellicht ook door lokale vrijwilligers gedaan had kunnen worden, als wij meer tijd hadden gehad om hen te begeleiden. Hier komt planning weer om de hoek kijken. Door een gebrek aan vrijwilligers uit de buurt, zijn ook vrijwilligers uitgekozen die verder weg wonen. Daarnaast geeft een teamlid aan dat ook de kunstenaars gestimuleerd hadden moeten worden om met het openbaar vervoer naar de locatie te komen.  

Op de werkvloer

Werknemers geven aan dat er op de werklocatie geen kans was om afval te scheiden. Zij wilden wel afval scheiden, maar konden dit op deze locatie gewoonweg niet. Terwijl er wel gebruik werd gemaakt van papier, karton en van etenswaren in plastic. Wel is het voedsel dat de werknemers en vrijwilligers werd aangeboden grotendeels plantaardig. 

Stimuleren van bezoekers

Het was voor het festival van groot belang om bezoekers te stimuleren om niet massaal met de auto naar het festival te komen, maar te lopen of te wandelen of met het openbaar vervoer te reizen. Er werd gekozen om dit te bewerkstelligen door aan te geven op welke manier het festival te bereiken is met het openbaar vervoer, aan te geven dat parkeren betaald is, en het nemen van de auto als ‘uitzonderingsgeval’ neer te zetten op onze website.  

_CONCLUSIE_ 

Al met al kunnen we concluderen dat het produceren van een festival op een duurzame manier zeker veel uitdagingen met zich meebrengt. Echter, het team van RE_NATURE kijkt er positief op terug. Gezamenlijk hebben wij het voor elkaar gekregen om de ecologische voetafdruk dusdanig te verlagen, door duurzame belangen mee te laten wegen in beslissingen en samen te werken met MuseumGoed. Het team van RE_NATURE is bij haar standpunten m.b.t. duurzaamheid gebleven. Met dit blog hopen wij andere kunstinstellingen te inspireren om hun projecten op een duurzamere manier te produceren. Onthoud: elke stap telt, hoe klein deze ook is!